Airborne Museum
In het Gelderse Oosterbeek, enkele kilometers ten westen van Arnhem bevindt zich in een voormalig herenhuis, het Airborne Museum "Hartenstein". Dit museum laat je kennis maken met de indrukwekkende gebeurtenissen die zich in september 1944 tijdens de Slag om Arnhem in dit gebied hebben afgespeeld.
De Slag om Arnhem
Op zondag 17 september 1944, tijdens een rustige en zonovergoten morgen, horen de burgers van Arnhem - om circa half twaalf - het aanzwellende dreunen van honderden vliegtuigmotoren. Ze zijn niet direct verontrust. Tenslotte wonen ze nauwelijks 30 km van de Nederlands/Duitse grens en hebben in de afgelopen vier bezettingsjaren al heel wat bommenwerpervloten zien overkomen.
Maar vandaag is het anders! Uit het westen, bij Ede, naderen honderden toestellen, die zweefvliegtuigen op sleeptouw hebben en deze boven de Ginkelse Heide loslaten. Ademloos zien de toeschouwers hoe zich onder de vliegtuigen duizenden parachutes ontvouwen. Ook horen ze in de verte het geratel van machinegeweren. Vele burgers juichen en beseffen dat hun bevrijding op handen is. Wat men op dat moment nog niet weet, is dat de Brits/Amerikaanse operatie “Market Garden” van start is gegaan.
De gebeurtenissen en de slachtoffers van toen worden nog elk jaar herdacht. De veteranen zijn grotendeels overleden. Wat ons rest zijn de verhalen en de oorlogsgraven met, onder de ruisende bomen, de lange rijen van circa 1.500 witte grafstenen met daarin gebeiteld de naam van de gevallenen of slechts één zin: “Known unto God”.
Dit arikel wil in beknopte vorm een bijdrage leveren aan allen, die de Slag om Arnhem - nu meer dan 70 jaar geleden - slechts uit de geschiedenisboeken kennen, opdat we niet vergeten, hoe hoog de prijs is die voor het herwinnen van de vrijheid is betaald!
Voorafgaande gebeurtenissen
Op 6 juni 1944 vindt onder leiding van opperbevelhebber Generaal Dwight Eisenhower - na grondige voorbereidingen - de langverwachte geallieerde invasie op de kusten van Normandië plaats. Een immense vloot van oorlogs- en transportschepen, voorafgegaan door parachutisten en vliegtuigen, ontscheept de eerste gevechtseenheden. De strijd is verbeten. Na 7 weken breken de troepen van het 1e US-Leger onder leiding van Generaal Omar Bradley door de Duitse linies. De terugtrekkende Duitse divisies zijn nog maar een schim van zichzelf en hopen zich achter de Seine rivier te kunnen hergroeperen. Vergeefs! Zij worden in sneltreinvaart naar België en de Franse Elzas teruggedreven.
Begin september 1944 is het optimisme onder de Geallieerden groot. Nog één of twee goedgeplaatste mokerslagen en dan moet het gehate Nazi-bewind het hoofd in de schoot leggen, mogelijk zelfs vóór Kerst 1944.
Logistieke problemen
De Geallieerden hebben zelf met aanzienlijke moeilijkheden te kampen. De Franse havensteden aan het Kanaal zijn nog steeds in bezit van de Duitsers of door hen onbruikbaar gemaakt. Brandstof, munitie, voedsel en zwaar materieel moeten nog steeds via de provisorische Mulberry pieren aan de invasiestranden worden aangevoerd.
De haven van Antwerpen is op 4 september intact in handen gevallen en had aan alle geallieerde logistieke problemen een einde kunnen maken. Maar Generaal Gustav-Adolf von Zangen van het Duitse 15e leger is erin geslaagd ‘s nachts met zijn manschappen en het belangrijkste materieel over de Westerschelde te ontsnappen. Hij beheerst daardoor de noordelijke oever van de rivier en blokkeert Antwerpen. Daarbij liggen Londen en Antwerpen onderbeschieting van Duitse V1 en V2 raketten, wat drastische maatregelen vereist. Totdat zijn brandstofprobleem is opgelost kan Generaal Eisenhower niet anders doen dan de opmars naar de Duitse grens temporiseren. Dit tot grote ergernis van zijn legerleiders, want de Duitsers krijgen eindelijk de gelegenheid zich te herstellen.
Terwijl het Canadese 1e leger Walcheren en Zuid-Beveland schoonveegt, ontwikkelt veldmaarschalk Bernard Montgomery, de opperbevelhebber van de Britse, Canadese en Poolse eenheden, een plan voor een verrassingsaanval, dat op 10 september aan Eisenhower ter goedkeuring wordt voorgelegd.
Montgomery’s meesterplan
Het plan van de Britse opperbevelhebber Montgomery richt zich op de volgende strategische doelstellingen:
- Het rechts laten liggen van de Siegfriedlinie. Op de Noord-Duitse laagvlakte wil hij de kracht van zijn tankmacht beter ontplooien.
- Het oversteken van de Rijn, de laatste natuurlijke barrière voor de Duitsers aan het Westfront, op een plek waar hij geen serieuze tegenstand meer verwacht.
- Het omsingelen van het industriële Roergebied, dat uiterst belangrijk is voor de Duitse oorlogsvoering.
- Het afknijpen van Von Zangens 15e leger en andere Duitse troepen in het westen van Nederland en deze tot capitulatie dwingen.
- Het vernietigen van de V1 en V2 raketlanceerplaatsen in de buurt van Den Haag.
Operatie “Market Garden” is de eerste tactische zet op het schaakbord: het bliksemsnel in handen krijgen van een aantal bruggen en het creëren van een 160 kilometer lange corridor vanaf Neerpelt in Belgisch Limburg, via Eindhoven, tot en met Arnhem:
- Operatie “Market” vraagt om de inzet van 35.000 luchtlandingstroepen, per 17 september. De Britse 1e Airborne divisie (5.200 parachutisten) onder bevel van Brigadier Robert Urquhart (zie foto bovenaan deze webpagina) en de 1e Poolse onafhankelijke Parachutistenbrigade (1.500 man) onder bevel van Generaal Stanisław Sosabowski moeten samen de verkeersbrug over de Nederrijn bij Arnhem en de spoorbrug bij Oosterbeek onbeschadigd veroveren en houden totdat de grondtroepen hen aflossen.
- De bezetting van de kanaalbruggen bij St. Oedenrode, Best, Son en Veghel valt toe aan de 101e US-Airborne divisie van Generaal Maxwell Taylor. De 82e US-Airborne divisie van Generaal James Gavin moet niet alleen de Maasbrug van Grave in bezit krijgen maar ook de verkeers- en spoorbruggen over de Waal.
- Operatie “Garden” geeft de grondtroepen van het 30e Britse Legerkorps, onder Generaal Brian Horrocks, opdracht via de veroverde bruggen binnen 2-3 dagen 160 kilometer af te leggen en de lichtbewapende Amerikaanse, Britse en Poolse Airbornes af te lossen. Vervolgens moet het korps doorstoten via Apeldoorn naar het IJsselmeer om de Duitse eenheden in West-Nederland vast te pinnen.
Een zeer gedurfd plan, goedgekeurd door Generaal Eisenhower, uit te voeren na een voorbereidingstijd van slechts zeven dagen! Wordt dit inderdaad een “walk-over”? De Britse legerleiding negeert bewust de binnengekomen berichten en waarschuwingen:
- Per radio meldt de Nederlandse ondergrondse de onverwachte aankomst in de regio Arnhem van 2 Duitse divisies, geïdentificeerd als de 9e SS pantserdivisie “Hohenstaufen” (van Brigadeführer Heinz Harmel) en de 10e SS pantserdivisie “Frundsberg” (van Obergruppenführer Wilhelm Bittrich). Zij zijn van het front in Normandië aangekomen voor rust en voor vervanging van zwaar materieel.
- De smalle wegen op dijken en dijkjes bieden de verdedigers maximale gelegenheid tot prijsschieten. Door de voorste tank in brand te schieten is er voor de lange rij volgers geen passeren, omdraaien of ontkomen meer aan.
- Er zijn serieuze twijfels over het tekort aan vliegend materieel. Als je 3 dagen nodig hebt om 35.000 lichtbewapende para’s over te vliegen, worden ze van het voordeel van verrassing definitief beroofd.
- De radiocommunicatie van de Britse Airbornes met hun hoofdkwartier en andere eenheden hapert. De apparatuur is aan onderhoud of vervanging toe.
- De afstand tussen de landingsterreinen en de brug in Arnhem is te groot, nl. 15 à 20 kilometer. Ook hier kan het zo belangrijke verrassingselement verloren gaan.
De aanval op de brug van Arnhem
De 5.200 mannen van de Britse 1e Airborne Divisie, die na een riskante vlucht over de Noordzee op de Ginkelse Heide landen, springen met hun zware uitrusting per parachute uit de vliegtuigen. Anderen zitten samengedrongen in broze houten Horsa gliders en ondergaan een ruwe terreinlanding. Jeeps, antitankgeschut, brencarriers, mitrailleurs en fietsen worden in zwaardere Hamilcar en WACO gliders meegevoerd. Brandende wrakken en gewonde soldaten bewijzen dat niet alle landingen succesvol verlopen.
Niettemin gaan de mannen onmiddellijk op pad - via drie afzonderlijke wegen - naar de binnenstad van het 80.000 inwoners tellende Arnhem om de verkeersbrug veilig te stellen. De Duitsers beseffen dadelijk waar het de para’s om te doen is en weten al snel twee routes te blokkeren en de spoorwegbrug bij Oosterbeek op te blazen. Wát de 1e Parachutistenbrigade en commandant Gerald Lathbury ook proberen, er is geen doorkomen aan. Ze worden zelfs teruggeworpen en daarbij raakt Lathbury ernstig aan zijn linkerbeen en rug gewond.
De derde route - de langs de Rijnoever lopende Benedendorpsweg – is nog open. Zeshonderd Britse para’s onder leiding van luitenant-kolonel John Dutton Frost haasten zich naar het centrum van de stad. De groep loopt wat vertraging op door toestromende en juichende burgers, maar weet toch de zo belangrijke brug te bereiken en in te nemen. Direct nemen de aanvallers verdedigbare posities in hun noordelijke bruggenhoofd in en hopen op versterkingen en de beloofde grondtroepen uit het Zuiden, die niet zullen komen, en bereiden zich voor op de te verwachten reacties van de vijand, die wél zullen komen. Men weet dan nog weinig of niets van de nabijheid van in de strijd geharde SS troepen. Zijn de Duitsers verlamd door de verrassingsaanval van de Airbornes, zo ver van de frontlijn? Nee, ze zijn weliswaar geschrokken, maar niet voor lang!
De Duitse reacties
Walter Model - tijdelijk opperbevelhebber West - heeft zijn hoofdkwartier in het idyllische hotel Tafelberg in Oosterbeek. Zijn staf is ondergebracht in de nabije villa Hartenstein. Model is Hitlers meest ervaren defensiespecialist. De veldmaarschalk zit net aan de lunch maar wordt gealarmeerd door berichten over massale landingen van Britten en Polen. Zijn eerste ingeving is dat deze het op hem en zijn staf gemunt hebben, maar hij beseft al gauw dat er meer aan de hand is.
Model reageert onmiddellijk en roept alle in de omgeving aanwezige eenheden op: Waffen SS, Leger, Luftwaffe parachutisten, Kriegsmarine, Arbeitsdienst, iedereen die een wapen kan dragen. De op de Veluwe gelegerde en uitgedunde 9e SS pantserdivisie wordt richting Oosterbeek en Arnhem gecommandeerd om met andere eenheden de Britse para’s te binden en te verhinderen dat ze de brug van Arnhem bereiken. De in Didam liggende 10e SS pantserdivisie krijgt bevel met haar laatste tanks en artillerie de hoofdweg tussen Arnhem en Nijmegen te blokkeren en steekt na felle vuurwisseling de brug over. Het welslagen van operatie “Market Garden” is door Models snelle reactie nu in groot gevaar!
De terugtrekking
Generaal Urquhart heeft zijn hoofdkwartier ook in villa Hartenstein gevestigd en geeft van daaruit leiding aan de parachutisten. Tijdens een patrouille worden hij en een adjudant door de aanwezigheid van oprukkende Duitse troepen gedwongen om zich op de zolder van het woonhuis aan de Zwarteweg 14 te verbergen. Twee oneindig lange dagen is hij afgesneden.
Na zijn terugkeer blijkt de positie van de Airbornes precair. De Duitse overmacht is groot. Het slagen van de missie is verder weg dan ooit. Ondanks de landingen van Poolse eenheden op de zuidoever en hun oversteek bij Driel, wordt de situatie van de para’s na dagenlange gevechten steeds uitzichtlozer. De enclave in Oosterbeek waar men probeert stand te houden staat onder kolossale druk. Vliegtuigen werpen nog containers met munitie en voedsel af, maar deze vallen nu meestal in handen van de Duitsers.
Op 25 september besluit de legerleiding de overgebleven Airbornes in het holst van de nacht te evacueren (Operation Berlin). Doden en gewonden, met verplegend personeel, blijven achter. De achterblijvers, ook de op 21 september onder de voet gelopen 140 mannen van John Frost bij de brug, raken in Duitse krijgsgevangenschap of worden voor behandeling eerst naar Nederlandse ziekenhuizen verwezen. Een aantal Airbornes, onder hen ook de uit het ziekenhuis ontsnapte Gerald Lathbury en John Hackett, weten zich bij Nederlanders in de omgeving van Arnhem te verschuilen. Op 22 oktober wordt onder codenaam “Operatie Pegasus” een groep van 137 man veilig naar de zuidoever geloodst.
De slachtoffers
In Oosterbeek vinden 1.436, in Renkum 9 en in Arnhem 34 Airbornes een laatste rustplaats. De centrale begraafplaats van de omgekomen Amerikaanse soldaten vind je in Margraten (Limburg). Er komen in de regio Arnhem ca. 2.000 Duitse militairen om het leven. Zij worden bij hun kameraden in Ysselsteyn in de provincie Limburg begraven. Schattingen van gesneuvelden, gewonden en vermisten van Operatie “Market Garden” zijn:
- Nederlandse burgers: 500
- Britten: 14.000
- Amerikanen: 4.000
- Polen: 350 - 400
- Duitsers: 6.000 - 8.000
De nasleep
Om te voorkomen dat de Duitsers na de gevechten weer hun posities op de zuidoever innemen, bombarderen geallieerde vliegtuigen de verkeersbrug van Arnhem. Na de oorlog wordt de brug herbouwd en vernoemd naar overste John D. Frost.
Omdat de brug niet door de Airbornes gehouden kon worden, krijgt Hitler de handen vrij om half december 1944 aan het Westfront zijn laatste offensief in de Ardennen te lanceren. Pas na hun offensieven bij Remagen, Rees en Wesel in maart 1945 komt er weer schot in de geallieerde opmars in Duitsland. In april wordt het industriële Roergebied tot overgave gedwongen. Veldmaarschalk Model schiet zichzelf in een bos bij Duisburg dood.
Voor de Nederlandse bevolking boven de rivieren betekent de nederlaag in Arnhem uitstel van bevrijding tot de Duitse capitulatie op 5 mei 1945 en moet - zonder voedsel en brandstof - de ijskoude winter zien te overleven. Niettemin is de dankbaarheid en het respect voor de enorme zelfopofferingen van de bevrijders, zelfs na meer dan 70 jaar, onverminderd groot gebleven.
Bronnen
- Boek “A bridge too far”, Cornelius Ryan (ISBN: 978-02-4189-073-8)
- Film ”Theirs is the Glory” (1946)
- www.pegasusarchive.org (The British Airborne Forces)
- www.cwgc.org (Commonwealth War Graves Commission)
- www.abmc.gov (American Battle Monuments Commission)
- www.langsdemaas.nl/operatiemarketgarden.htm
- nl.wikipedia.org/wiki/101e Luchtlandingsdivisie
- www.liberationroute.com