Vesting aan de Maas
De eerste vermelding van het stadje Heusden dateert uit het jaar 722, als Hunsata Super fluvium Mosam. In 839 zou de plaats door de Noormannen verwoest zijn. Het kan hier echter gaan om een nederzetting die meer overeenkomt met het huidige Oudheusden, dat aan de toenmalige loop van de Maas gelegen was. Het Kasteel Heusden dateert uit de 12e eeuw. Haar gebied grensde aan het hertogdom Brabant, het hertogdom Gelre en het graafschap Holland en had daarom vaker te maken met schermutselingen tussen deze drie machtsblokken.
In de Middeleeuwen ontstaan in Brabant, langs vaarwegen en handelsroutes, bloeiende handels- en nijverheidsplaatsen. Om have en goed tegen plunderende legers en rondtrekkende roversbenden te beschermen, verwerven vooral de strategisch gelegen plaatsen vanaf midden 14e eeuw privileges en stadsrechten. Dat geeft ze het recht om grachten te graven, omwallingen op te werpen en ommuringen te bouwen.
Het is niet duidelijk wanneer Heusden stadsrechten heeft verworven. Diverse bronnen vermelden jaren als 1231, tussen 1290 en 1296, en 1318. Ook de burggraaf van Heusden, Jan van Wijnvliet, verbouwt en versterkt zijn burcht met een muur en wel in de jaren 1338-1339. In 1340 wordt Wijnric van Oyen door Jan van Wijnvliet aangesteld tot drossaard (= z’n plaatsvervanger) van het Land van Heusden en Altena. In 1357 wordt het Land verkocht aan het Graafschap Holland. Een opvolgingskwestie ligt hieraan ten grondslag.
Ook in Heusden hebben zich in de loop der eeuwen meerdere rampen voorgedaan. In 1569, aan het begin van de Tachtigjarige Oorlog, wordt de stad door de Spanjaarden belegerd en geheel verwoest. Meerdere keren wordt de bevolking getroffen door pestepidemieën. De grote brand van 1572 vernietigt praktisch de gehele bebouwing. Van het zo prachtige stadhuis is niets meer over. In 1680 worden zowel het kasteel als de omliggende huizen opgeblazen, doordat de bliksem in de kruittoren inslaat.
De laatste tragische gebeurtenis vindt plaats tijdens de Tweede Wereldoorlog, begin november 1944. Terwijl de geallieerden oprukken, zoeken de Duitsers hun heil achter een nieuwe linie, de Bergsche Maas. Zij blazen de hoogste punten in de historische vesting, het mooiste stadhuis in Nederland, plus twee kerktorens, op. Dat doen de bezetters ook elders, teneinde de oprukkende geallieerden te beletten hoge gebouwen als uitkijkposten te gebruiken. Het gehele stadhuis stort daarbij in en in de schuilkelder komen 134 mannen, vrouwen en kinderen om het leven. Destijds kwam dat neer op tien procent van de totale stadsbevolking.
Na 1968 wordt vestingstad Heusden compleet gerestaureerd, een project dat 40 jaren in beslag neemt. Maar ten slotte ziet het oude Heusden met haar molens, poorten, haven en historische woonhuizen - tot verbazing en genoegen van de vele bezoekers - er weer piekfijn uit!